W Warszawie trwa V Kongres Czystego Powietrza. Rozmawiamy o praktykach i problemach samorządów w zakresie poprawy jakości powietrza. 

Dlaczego proces poprawy jakości powietrza trwa tak długo?

Proces naprawy jakości powietrza jest bardzo skomplikowany, gdyż jest wielopłaszczyznowy, wymaga dużego zaangażowania środków finansowych oraz współpracy nie tylko na szczeblu rządowym i samorządowym, a także, a nawet przede wszystkim zaangażowania - zwykłych obywateli. Stąd osiągnięcie zakładanych efektów poprawy powietrza jest długoterminowe. W Naszym Województwie zakładamy, że dzięki działaniom naprawczym nastąpi to już za 4 lata. Jedną z większych trudności związanych z prowadzeniem działań na rzecz redukcji zanieczyszczeń stanowi wciąż jeszcze niska świadomość społeczeństwa oraz koszty związane z wymianą urządzeń grzewczych. Zarówno większość mieszkańców jak i samorządów nie posiada wystarczających środków na ich realizację, a dotychczasowe dotacje w ramach istniejących programów są niewystarczające. Ponadto wymiana ogrzewania na paliwo gazowe, często związana jest ze wzrostem kosztów eksploatacji, co również nie sprzyja decyzji o wymianie źródła ogrzewania. Zwłaszcza obecny okres nie sprzyja podejmowaniu decyzji – ponieważ wzrost cen praktycznie wszystkich rodzajów paliw (węgiel, drewno, gaz) na przestrzeni ostatnich miesięcy jest bardzo dynamiczny i co gorsza trudny do przewidzenia. Właściwa postawa mieszkańców w zakresie stosowania odpowiedniej jakości paliw, przestrzegania zakazu spalania odpadów, wymiany niskosprawnych kotłów oraz świadomość jakie ma to przełożenie na zdrowie i jakość życia wydają się być kluczowe dla zrozumienia, że poniesienie pewnych kosztów  z tym związanych jest nieuniknione. W swojej prezentacji wspomniałem o wycenie utraty zdrowia i życia – przypomnę, że dla Wielkopolski to około 4-8 mld EURO.

Jak angażują się gminy w walkę o czyste powietrze?

Sukcesywnie prowadzone działania sprawiają, że poprawa jakości powietrza z roku na rok, postępuje, zwłaszcza w przypadku tych miast i gmin, gdzie najwcześniej wprowadzane były działania naprawcze polegające na wymianie źródeł ciepła. Mam tu na myśli te miasta, które skorzystały jeszcze przed 2015 r. ze wsparcia WFOŚiGW w Poznaniu  w ramach programu KAWKA. Z przeprowadzanych działań naprawczych wskazanych w Programach ochrony powietrza samorządy gmin i powiatów przedkładają Marszałkowi Województwa coroczne sprawozdania. JST prowadzą wymianę urządzeń grzewczych i termomodernizację w budynkach będących w ich zarządzie, ale także pomagają mieszkańcom w otrzymaniu dotacji z istniejących programów. Niektóre z gmin pozyskują dodatkowe środki na wymianę niskosprawnych urządzeń grzewczych dla swoich mieszkańców. Prowadzą również działania edukacyjne i promocyjne, które mają na celu podniesienie świadomości społeczeństwa z zakresu ochrony powietrza poprzez plakaty, ulotki i spoty reklamowe uświadamiające w zakresie szkodliwości spalania odpadów, wskazują korzyści płynące z termomodernizacji budynków czy podłączenia się do sieci cieplnej, organizują pogadanki w szkołach i przedszkolach, czy bezpłatne badania termowizyjne budynków. Wiele miast dba o to, aby po ulicach jeździł ekologiczny tabor autobusowy, wprowadzane są strefy ograniczonego ruchu, park&ride.

Jak angażują się samorządy regionalne w walkę o czyste powietrze?

Samorząd Województwa Wielkopolskiego realizuje wszystkie zarówno prawne obowiązki w tym zakresie, jak i działania wynikające z Programów ochrony powietrza przy jednoczesnym stałym kontakcie i współpracy z wielkopolskimi gminami. Poprzez coroczne regionalne lub subregionalne konferencje staramy się przekazywać bieżące informacje formalno-prawne i umożliwić dzielenie się dobrymi praktykami. Także przed sezonem grzewczym szkolimy pracowników gminnych i strażników mijeskich do przeprowadzania skutecznych kontroli z zakresu stosowania uchwał antysmogowych. JST korzystają także z naszej specjalnej platformy sprawozdawczej dotyczącej realizacji działań wynikających z POPów. Od lat, regularnie wzmacniamy świadomość ekologiczną mieszkańców województwa w dziedzinie ochrony powietrza, poprzez kampanię informacyjną „Jakość powietrza to jakość życia”. Kampania obejmuje m.in. emisje spotów w radiu i telewizji, kampanię outdoorową, dystrybucję materiałów informacyjnych, poradników i plakatów. Oczywiście – bardzo ważne są także aspekty finansowe, które staramy się we właściwy sposób programować w programach regionalnych. Tak też dzieje się podczas projektowania aktualnego projektu FEW21+. Wparcie dla działań związanych z poprawą jakości powietrza wpisano również w zakres dofinansowania w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego. W latach 2014–2020 przeznaczono środki finansowe na działania związane z ochroną powietrza takie jak: strategie niskoemisyjne, w tym mobilność miejską oraz inwestycje w obszarze transportu miejskiego, kompleksową modernizację energetyczną budynków użyteczności publicznej i wielorodzinnych budynków mieszkalnych, wytwarzanie energii z OZE, czy wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez poprawę efektywności energetycznej. Dotychczas - wsparcie uzyskało ponad 270 projektów na kwotę ponad 1 500 mln zł. Docelowo, zakładamy całkowitą wartość projektów w tym zakresie na około 2 466 mln zł. Ponadto, w budżecie Województwa zapewniamy także środki na działania edukacyjne i lokalne inicjatywy środowiskowe, wśród których także wymienić możemy działania związane z poprawa jakości powietrza.

Podstawowym narzędziem do walki o czyste powietrze są Programy ochrony powietrza. Dokumenty te, wskazują działania naprawcze, których realizacja, zgodnie z przyjętym harmonogramem, pozwoli na osiągnięcie dobrej jakości powietrza. Ponadto, w województwie wielkopolskim, od 1 maja 2018 r. obowiązują trzy tzw. uchwały antysmogowe, które wprowadzają zakaz stosowania najgorszej jakości paliw stałych, wprowadzają ograniczenia dla kotłów oraz tzw. miejscowych ogrzewaczy np. kominków i pieców. Uchwały wskazują również na sukcesywną wymianę wszystkich kotłów i urządzeń grzewczych niespełniających wymagań zgodnie z zawartym harmonogramem. Dodatkowo, 11 marca 2021 r., Zarząd Województwa Wielkopolskiego przyjął również Strategię na rzecz Neutralności Klimatycznej Wielkopolska Wschodnia 2040. Jest to dokument określający politykę Samorządu Województwa Wielkopolskiego ukierunkowaną na osiągnięcie, na poziomie regionalnym, unijnych celów klimatycznych wynikających bezpośrednio z dokumentów UE tj. nowy plan wzrostu - Europejski Zielony Ład, Czysta Planeta oraz Strategia w zakresie wodoru na rzecz Europy neutralnej dla klimatu. Najważniejszym celem Strategii jest wyznaczenie nowego, proklimatycznego podejścia do rozwoju regionu oraz wskazanie kierunków działań długookresowych, których efektem będzie redukcja emisji gazów cieplarnianych i poprawa jakości powietrza, rozwój i zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii oraz ograniczenie zapotrzebowania na energię i zwiększenie efektywności energetycznej.

Jakie są bariery i co jeszcze trzeba zmienić?

Tylko wspólne działanie w jednym celu na szczeblu rządowym, regionalnym i lokalnym może przynieść oczekiwany efekt, jakim jest poprawa jakości powietrza wpływająca pozytywnie na zdrowie i jakość życia mieszkańców. Finansowanie stanowi najpoważniejszy problem realizacji działań zmierzających do poprawy jakości powietrza, ponieważ zdajemy sobie sprawę z problemu jakim jest ubóstwo energetyczne. Samorządy nie posiadają wystarczających środków na dopłaty do wymiany kotłów czy miejscowych ogrzewaczy pomieszczeń, a dotychczasowe programy dotacyjne są niewystarczające. Niekorzystny jest również stały wzrost cen niskoemisyjnych paliw. Jednocześnie trzeba zdawać sobie sprawę, że proces naprawy jakości powietrza bez właściwej postawy ekologicznej mieszkańców jest wręcz niemożliwy. Tak więc, jak już wspomniałem, właściwa edukacja społeczeństwa, uświadamianie, że jeśli nie poprawimy jakości powietrza i nie poniesiemy kosztów związanych z wymianą urządzeń grzewczych oraz zmianą złych nawyków dotyczących spalania złej jakości paliw lub nawet odpadów, będziemy skazani na jeszcze wyższy koszt pogorszenia lub nawet utraty zdrowia naszych mieszkańców. Mieszkańcy powinni zrozumieć, że to dym z komina mojego sąsiada truje mnie i moją rodzinę. I uwierzyć, że choć pyłów PM10, PM2,5 czy Benzoalfapirenu nie widać to one zagrażają naszemu zdrowiu i życiu.

Inwentaryzacje, CEEB – co nie pozwala na efektywność tych działań?

Z naszego punktu widzenia, Centralna Ewidencja Emisyjności Budynków, to zdecydowanie potrzebne narzędzie, jeśli chodzi o główne założenia do powstania. W zamyśle, ma stanowić narzędzie dla JST, które będzie wspierało wymianę starych kotłów grzewczych. W założeniach, baza ta ma stanowić także miejsce, gdzie będą dostępne informacje na temat wszystkich programów finansowania wymiany pieców. Problem stanowi jednak fakt, że powstaje ona zbyt późno. Powinna ona powstać wraz z obowiązkiem przygotowania nowych Programów ochrony powietrza (w 2020 r.) i być na bieżąco aktualizowana. Wówczas wiedza na temat liczby kotłów koniecznych do wymiany byłaby od początku znana i organy administracji samorządowej mogłyby we właściwy sposób realizować politykę związaną z poprawą jakości powietrza. Spójna baza, istniejąca przez cały czas obowiązywania Programów, ułatwiłaby określenie ile faktycznie urządzeń jest do wymiany, ile zostało wymienionych w danym roku i jak koreluje to z wynikami jakości powietrza.  Pozwoliłoby to na realną ocenę, czy założenia Programów są słuszne, czy też należy pójść inną drogą.